Erfgoedroof

In 1926 voltooide ir. Salomon Franco een prachtige rituele ruimte in het Ordegebouw aan de Fluwelen Burgwal te Den Haag. Deze 'Grote Tempel' werd geheel uitgevoerd in een Nederlandse variant van de Art Deco stijl. Tot nu toe was over Franco weinig bekend en werd aangenomen dat hij zelf verantwoordelijk was voor het hele interieurontwerp. Het ging helaas verloren in de Tweede Wereldoorlog, toen de bezetter de vrijmetselarij verbood, rituele zaken opzettelijk vernietigde en de niet-rituele inboedel verkocht.      Bij onderzoek naar de roof van vrijmetselaarserfgoed door de nazi's werd in  het Vrijmetselarij Museum het persoonlijke archief van Franco aangetroffen. Hieruit blijkt, dat hij in 1926 met een aantal bekende kunstenaars samenwerkte, waaronder Jan Eissenloeffel, Johan Altorf en Jaap Gidding. Ook is beeldmateriaal aangetroffen van de vermiste voorwerpen en meubels van hun hand. Onderzoekster dr. Andréa Kroon doet hierover verslag in  VM (2024 nr. 5), het l...

In tijdschrift  Haagse Historie  (nr. 33) is opnieuw aandacht voor vrijmetselarij. Dit maal is een artikel gewijd aan de prachtige rituele architectuur van het gebouwencomplex in de De Ruijterstraat, in 1916 gebouwd door architect Karel de Bazel. Zijn 'Gesamtkunstwerk' omvatte onder meer leslokalen, een bibliotheek en twee rituele ruimtes, bestemd voor de theosofen- en vrijmetselaarsloges waarvan de architect ook zelf lid was. De ruimtes zijn voorzien van rijke symboliek in vorm, kleur en materiaal. In de Tweede Wereldoorlog werden de loges door de bezetter beroofd, en hun gebouw gebruikt als opslagruimte en veilinglocatie van geroofde goederen. Na de bevrijding kregen de loges het gebouw terug, maar eind jaren 1990 verhuisden zij vanwege stijgende beheerskosten naar moderne accommodatie. Het gebouw werd onderdeel van het PTT-Museum (later Museum voor Communicatie) in de Zeestraat. Nu ook de meest recente bewoner, Beeld en Geluid Den Haag, uit dit pand is vertrokken, is de gro...

'Het verzet en verlies van logeleden verdient herinnering', een nieuwe Q&A op Tracesofwar.nl, een website over oorlogsgeschiedenis. Redacteur Kevin Prenger stelde vragen aan Andrea Kroon over de expositie 'Vrijheid en Vooroordeel' in en het lopende herkomstonderzoek. Lees hier het resultaat. 19de-eeuws interieur van logegebouw Rotterdam, voor het verwoestende  bombardement van 1940, collectie Vrijmetselarij Museum .

In het nieuwe nummer van tijdschrift Haagse Historie (nr. 31) staat een artikel over de geschiedenis van de Bibliotheca Klossiana en haar verzamelaar, Georg Kloss. Deze wetenschappelijke bibliotheek over vrijmetselarij en verwante vakgebieden werd in de 19de eeuw door Grootmeester prins Frederik gekocht en vervolgens geschonken aan de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden. In 1940 werd de collectie echter doelwit van de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR). Gelukkig is ze in 1945 met hulp van de geallieerden teruggevonden en sindsdien onderdeel van het huidige Vrijmetselarij Museum.  Klik hier voor meer informatie over het nieuwe nummer van Haagse Historie .

In 1945 hielpen de geallieerden bij het terugvinden van geroofde kunstcollecties. Zo ontving ook de Nederlandse staat vele kunstwerken om die terug te geven aan de oorspronkelijke eigenaars. Het lukte echter niet altijd om die te traceren. Zulke ''verweesde' werken werden onderdeel van de NK-collectie , nu beheerd door de Rijksdienst van het Cultureel Erfgoed. Onderzoekster Andréa Kroon ontdekte in september 2022 dat een van de werken in de NK-collectie overeenkomt met een schilderij, dat is afgebeeld op een vooroorlogse foto van het Hoofdbestuur van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden.  In de Tweede Wereldoorlog werd de vrijmetselarij verboden en de Orde beroofd van haar bezittingen. De bezetter gaf opdracht om voorwerpen met vrijmetselaarssymbolen te vernietigen en alle andere zaken, waaronder schilderijen, te verkopen. Er werden zelfs speciale boedelveilingen gehouden. Na 1945 hebben enkele betrokkenen, waaronder Joan Müller, de Generaal-liqu...

Tijdens de afgelopen Open Monumentendag (9-10 sept.) was er volop aandacht voor vrijmetselarijgeschiedenis. Diverse loges in het land openden hun historische gebouwen voor belangstellenden. De aftrap van Monumentendag voor de Haagse regio vond plaats in het Vrijmetselarij Museum, waar Tim de Haan van Unesco Nederland de openingshandeling verrichtte. Een impressie is hier te vinden. Op 10 september stond een lezing gepland door dr. Kroon bij Beeld en Geluid Den Haag, maar zij werd wegens ziekte vervangen door drs. Audrey Wagtberg Hansen. De lezing ' Geheim Den Haag: rituele architectuur ' vroeg aandacht voor het unieke gebouw, waarin het museum is gevestigd. Het betreft een ritueel complex, gebouwd door architect-vrijmetselaar-theosoof Karel de Bazel in 1916. De oorspronkelijk ingang lag aan De Ruijterstraat 67-67a. Het pand werd gezamenlijk gebruikt door zowel de Haagse theosofenloge, als vrijmetselaarsloge Rakoczy en een Rozekruizersgenootschap, maar ook verhuurd voor allerl...

Om vast te kunnen stellen welke vrijmetselaarsbezit sinds 1940 is vermist, is van belang vast te stellen waaruit de erfgoedcollecties van Orde en loges in 1940 bestonden. De onderzoekster van dit erfgoedroofproject, dr. Andréa Kroon, doet daarom óók onderzoek naar het ontstaan van het Vrijmetselarij Museum in Den Haag. Ze ontdekte onder meer dat het museum, waarvan de oprichting wordt toegeschreven aan Grootmeester prins Frederik in het midden van de 19de eeuw, veel ouder is dan gedacht. Vermoedelijk is het museum al opgericht in 1802. Kroon deed verslag van haar onderzoek op 25 mei j.l. tijdens de internationale studiedag van Stichting OVN, die geheel gewijd was aan de geschiedenis en collectie van het Vrijmetselarij Museum. De lezing, From 18th century club archive to cultural heritage: the history of the Dutch Museum of Freemasonry , is hier terug te luisteren. Impressie van de lezing op de OVN-studiedag op 25 mei 2023. Foto: Marty Bax.

In het kader van de Vrijheidsweken wordt op 23 april een lezing georganiseerd bij de Haagse Kunstkring : Op zoek naar vermist erfgoed! Over de naziroof van vrijmetselaarserfgoed in 1940-1945 .  De vrijmetselarij is een eeuwenoud sociaal netwerk met een bijzonder gedachtengoed en rituele traditie. De tolerante ideeën, rijke beeldtaal en gebruikte bouwsymboliek maakten het lidmaatschap aantrekkelijk voor kunstenaars en architecten als Karel De Bazel en Frans Zwollo. Vooral de zogeheten ‘gemengde loges’ van Le Droit Humain en het Nederlands Verbond van Vrijmetselaren, waarvan zowel mannen als vrouwen lid waren, maakten in het begin van de 20ste eeuw een bloeitijd door. De nazi’s schilderden de vrijmetselarij af als een Joods complot om de wereldmacht te grijpen. In werkelijkheid vormde het tolerante netwerk voor hen een potentiële bron van verzet, een bedreiging. In september 1940 werden alle loges in Nederland verboden en begon een systematische roof van hun erfgoed. Kunsthistorica d...

Hoeveel vrijmetselaren zijn omgekomen in de Tweede Wereldoorlog? Die vraag is nog altijd onbeantwoord. Er zijn in het archief van het Vrijmetselarij Museum wel lijsten met slachtoffers, die na de bevrijding door het Hoofdbestuur zijn opgesteld, maar die zijn niet volledig. Bovendien is de vraag, welk jaar representatief is voor de telling. Naarmate de oorlogsdreiging toenam, zegden steeds meer leden het lidmaatschap op. Zij hadden gezien welke maatregelen in Duitsland en Oostenrijk al tegen de vrijmetselarij waren genomen en wilden niet afwachten wat in Nederland bij bezetting zou gebeuren. Formeel gezien tellen leden die uit angst opzegden voor 1 januari 1940 niet meer mee, ook al waren ze in hun hart nog steeds vrijmetselaar. Wie in de dagen na de bevrijding overleed als direct gevolg van de ontberingen in concentratie- en interneringskampen, is evenmin meegeteld. Het beleefde verlies zal groter zijn geweest dan de strikte kwantificering.   Ook op de vraag hoeveel Joodse led...

Wist je dat er zoiets als een Vrijmetselaarspodcast bestaat? Dit is hét moment om mee te luisteren, want want de komende dubbelaflevering is een special over het Vrijmetselarij Museum.  In deel 1 (aflevering 13) praten Hoofd Museum Blair Kneppers en vrijwilliger Hans met interviewer Sander Bergwerff over wat en voor wie het Vrijmetselarij Museum is, het belang van de collectie en over het enthousiaste vrijwilligersteam dat voor het museum onmisbaar is.  In deel 2 (aflevering 14) praat dr. Andréa Kroon, gastconservator van de tentoonstelling 'Vrijheid en vooroordeel’, over haar huidige onderzoek; de roof van vrijmetselaarserfgoed tijdens de Tweede Wereldoorlog. Beide afleveringen vind je hier: https://lnkd.in/e_ccU28s Sander Bergwerff interviewt het museumteam. Foto: Linda van der Horst